Bà Chúa Kho - Hiện Tượng Tôn Giáo Đặc Biệt ở Việt Nam

Bà chúa kho được thờ theo hình thức "Mẫu Hóa"

Trong văn hóa tôn giáo của Việt Nam, Bà Chúa Kho đã trở thành một nhân vật có tính huyền thoại và lịch sử đặc biệt. Với sự tôn thờ và kết nối mạnh mẽ với hệ thống tôn thờ mẫu Tam Phủ, Bà Chúa Kho được coi là một vị thần chủ quan trọng trong tín ngưỡng và tâm linh của người dân. Trong bài viết này, chúng ta sẽ tìm hiểu về hiện tượng "Mẫu hoá" và vai trò của Bà Chúa Kho trong Đạo Mẫu Tam Phủ.

Tôn thờ Bà Chúa Kho và hiện tượng "Mẫu hoá" trong Đạo Mẫu Tam Phủ là một phần quan trọng của văn hóa tôn giáo dân gian Việt Nam. Việc kết hợp các vị thần và vị thần chủ trong hệ thống tôn thờ mang lại sự đa dạng và phong phú cho tín ngưỡng và tâm linh của người dân. Bà Chúa Kho, như một vị thần chủ quan trọng, được tôn trọng và tôn thờ bởi người dân, đồng thời thể hiện sự cảm thông và hy vọng trong cuộc sống.

Tôn Thờ Bà Chúa Kho trong Đền Thờ

Trong hệ thống tôn thờ mẫu Tam Phủ, Bà Chúa Kho được coi là một vị thần chủ và được thờ phụng như Bà Chúa hoặc Điện Bà. Đền thờ của Bà Chúa Kho là nơi linh thiêng để tín đồ tới thờ cúng và cầu nguyện. Tuy nhiên, điều đặc biệt là Bà Chúa Kho cũng được kết nối với hệ thống tôn thờ điện thần chung của Mẫu Tam Phủ, bao gồm các ban thờ Tam Toà Thánh Mẫu, Ban Ông Hoàng, Ban Chầu Bà, Đức Ông, Sơn Trang, Ban Cô, Ban Cậu, Ngũ Hổ, Ban Công Đồng và nhiều ban thờ khác. Sự kết hợp này mang lại sự thống nhất và phong phú cho tín ngưỡng và tâm linh của người dân.

Hiện Tượng "Mẫu Hoá" và Sự Phổ Biến

Hiện tượng "Mẫu hoá" Bà Chúa Kho không chỉ xuất hiện ở đền Bà Chúa Kho ở Bắc Ninh mà còn được thấy ở nhiều nơi khác trong văn hóa tôn giáo của Việt Nam. Đặc biệt, các nữ thần hiển linh thường được tôn xưng là Mẫu (Vương Mẫu, Quốc Mẫu, Thánh Mẫu) và trở thành đối tượng tôn thờ trong tín ngưỡng dân gian. Với sự hội nhập vào hệ thống tôn thờ Đạo Mẫu Tam Phủ, các nữ thần này càng được mở rộng và phát triển.

Vị Nữ Thần "Mẫu Hoá" Thành Bà Chúa Kho

Trước khi được "lịch sử hoá" và trở thành Bà Chúa Kho, có một vị nữ thần nào đó đã trải qua quá trình "Mẫu hoá" và tham gia vào điện thần Đạo Mẫu ở đền Bà Chúa Kho. Tuy nhiên, việc xác định rõ danh tính của vị nữ thần này vẫn chưa được tài liệu chính thức ghi nhận. Có những giả thuyết cho rằng, Bà Chúa Kho có thể là một nữ thần thủy hoặc nữ thần mộc được tôn thờ từ lâu đời và sau đó được hội nhập vào hệ thống tôn thờ Đạo Mẫu Tam Phủ. Điều này đã làm cho Bà Chúa Kho trở thành một vị thần phổ biến và quan trọng ở vùng đất này.

Ý Nghĩa Tôn Thờ Bà Chúa Kho

Tôn thờ Bà Chúa Kho và các vị thần khác trong Đạo Mẫu Tam Phủ mang ý nghĩa sâu sắc đối với tín ngưỡng và tâm linh của người dân Việt Nam. Họ thể hiện sự tôn trọng và lòng biết ơn của con người đối với vận mệnh và cuộc sống. Người dân mong muốn được bảo vệ và giúp đỡ bởi các vị thần trong những khó khăn và nguy hiểm. Tôn thờ Bà Chúa Kho cũng thể hiện sự kết nối giữa con người và văn hóa tôn giáo truyền thống của đất nước.

Bà Chúa Kho là Nữ thần Mẹ lúa

Dựa trên những tư liệu thực địa và tài liệu từ các đồng nghiệp, giả thuyết rằng nguồn gốc ban đầu của Bà Chúa Kho là Nữ thần Mẹ lúa có thể được xem là hợp lý và có cơ sở. Tín ngưỡng Mẹ Lúa là một tín ngưỡng chung của hầu hết cư dân trồng lúa ở Đông Nam Á và Việt Nam. Nó không chỉ tồn tại trong văn hóa dân gian Việt Nam mà còn được quan sát thấy ở nhiều dân tộc thiểu số trong nước và các nước trong khu vực.

Tín ngưỡng Mẹ Lúa hình thành dựa trên quan niệm rằng trong cây lúa có một hồn lúa, và hồn lúa quyết định sự sinh trưởng của cây lúa. Do đó, người nông dân thực hiện các nghi lễ liên quan đến hồn lúa để bảo vệ và đảm bảo sự thành công của mùa màng. Những nghi lễ như rước mạ, rước lúa thần, đúc tượng lúa, tục thờ vỏ lúa, khấn vía lúa, gọi gạo... đều là những nghi lễ thể hiện lòng tôn trọng và cảm ơn đối với hồn lúa.

Các tài liệu và quan sát thực địa trong những năm giữa thế kỷ XX tại vùng Việt Châu thổ Bắc Bộ cũng chứng minh rằng nghi thức thờ Hồn Lúa vẫn được duy trì và phổ biến. Tuy nhiên, chức năng đại diện cho Hồn Lúa trong các nghi lễ đã chuyển từ phụ nữ - Mẹ Lúa sang nam giới. Điều này có thể được giải thích bởi sự ảnh hưởng của hệ thống phụ hệ Trung Hoa và thay đổi trong xã hội Việt Nam.

Truyền thuyết về Bà Chúa Kho cũng cho thấy sự liên quan đến tín ngưỡng Mẹ Lúa nguyên thuỷ. Bà Chúa Kho ban đầu được miêu tả là một cô thôn nữ xinh đẹp, nết na, giỏi nghề nông. Câu chuyện kể rằng từ khi cô xuất hiện, lúa mọc mạnh mẽ và trở thành nguồn sống của người dân. Việc tôn vinh cô gái này và gọi là Bà Chúa Kho hay Bà Lẫm cũng có thể liên hệ đến tín ngưỡng Mẹ Lúa trong các dân tộc thiểu số hiện nay.

Với những thông tin này, giả thuyết rằng Bà Chúa Kho có nguồn gốc từ Nữ thần Mẹ lúa là có cơ sở và có thể được xem là một phần trong quá trình "Mẫu hoá" và sự phát triển của Đạo Mẫu Tam Phủ. Tuy nhiên, việc xác định chính xác nguồn gốc ban đầu của Bà Chúa Kho vẫn còn nhiều khía cạnh cần nghiên cứu và xác minh thêm.

Đền Bà Chúa kho từ thập niên 80 đến nay

Từ thập kỷ 80 đến nay, đền Bà Chúa Kho ở Bắc Ninh đã trở thành một hiện tượng đáng chú ý của tín ngưỡng dân gian Việt Nam sau thời kỳ đổi mới. Hiện tượng này đã thu hút sự quan tâm không chỉ từ các nhà khoa học mà còn từ các nhà quản lý. Di tích đền Bà Chúa Kho, một lúc trước nhỏ bé và tĩnh lặng, đã được trùng tu, mở rộng và được Nhà nước xếp hạng. Điều này đã làm đền trở nên sôi động và nhộn nhịp hơn.

Ngày nay, khách thập phương đến đền Bà Chúa Kho, đặc biệt là vào dịp đầu năm, để vay "tiền" từ Bà để làm ăn hoặc xin "lộc rơi", "lộc vãi". Vào cuối năm, họ cũng thường tổ chức lễ tạ và "trả" lại tiền vay của Bà. Làng Cổ Mễ thuộc xã Vũ Minh, một lúc trước là một làng nghèo, cũng đã thay đổi hoàn toàn. Nó đã thu hút hàng ngàn người dân trong làng tham gia vào các hoạt động "dịch vụ" liên quan đến tín ngưỡng, như sản xuất và bán hương hoa, vàng mã, viết sớ, sắp lễ, cúng khấn. Ngoài ra, còn có các dịch vụ ăn uống, trông xe và đón khách...

Hiện tượng này đã thay đổi không chỉ diện mạo của đền Bà Chúa Kho, mà còn sự phát triển và thay đổi của làng Cổ Mễ. Nó đã tạo ra nhiều cơ hội kinh doanh và tạo công ăn việc làm cho người dân trong khu vực. Tuy nhiên, đồng thời cũng cần quan tâm đến việc bảo tồn và giữ gìn bản sắc tín ngưỡng gốc của đền Bà Chúa Kho để không bị mất đi giá trị văn hóa truyền thống.

Lời kết

Ban đầu, Bà Chúa Kho là một vị thần khiêm nhường trong trang phục của Thần Mẫu, một nhân vật lịch sử. Tuy nhiên, hiện nay Bà đã trở thành một người phát tài lộc theo kiểu "vay trả" như một chủ ngân hàng. Những người tới cầu nguyện với Bà không chỉ là những nông dân như trước đây, mà chủ yếu là thương nhân, dân thị và viên chức nhà nước. Do đó, từ một tín ngưỡng nông nghiệp ban đầu, Bà Chúa Kho đã trở thành một vị thần chủ của thương nghiệp và cộng đồng đô thị. Tín ngưỡng ban đầu hướng nội của cộng đồng làng xã đã trở thành một tín ngưỡng hướng ngoại, phục vụ chủ yếu cho những người ngoài cộng đồng.

Từ đó, chúng ta có thể hiểu được sự phát triển nội tại của biểu tượng Bà Chúa Kho: Mẹ Lúa / Bà Chúa Kho Lương / Bà Chúa Kho Tiền. Ba lớp giá trị này của biểu tượng Bà Chúa Kho phản ánh quy luật và sự biến đổi của xã hội Việt Nam, từ xã hội nông nghiệp thời tiền sử, chủ nghĩa yêu nước, tinh thần chống ngoại xâm thời phong kiến tự chủ, đến xã hội thị trường sau đổi mới.