Thuộc Tính Ngũ Hành Của Ngũ Tạng : Bí mật cân bằng cơ thể theo học thuyết Đông y cổ truyền

Thế gian vạn vật đều mang thuộc tính riêng, có đối lập thì mới sinh ra cân bằng. Con người – tiểu vũ trụ giữa trời đất – cũng tuân theo quy luật ấy. Trong thân thể ta, ngũ tạng lục phủ không chỉ là cơ quan sinh học mà còn là biểu hiện của ngũ hành: Mộc, Hỏa, Thổ, Kim, Thủy. Hiểu được thuộc tính ngũ hành của ngũ tạng, ta sẽ thấy mỗi cảm xúc, mỗi cơn đau, mỗi mùa trong năm đều có sự giao cảm sâu sắc với vũ trụ. Đó chính là bí quyết dưỡng sinh chân chính, dưỡng thân mà cũng là dưỡng tâm.

1. Mối Quan Hệ Giữa Ngũ Hành Và Ngũ Tạng

Trong Đông y, “ngũ hành” là năm yếu tố cơ bản cấu thành vạn vật: Mộc, Hỏa, Thổ, Kim, Thủy. “Ngũ tạng” là năm tạng phủ chủ đạo trong cơ thể: Tâm (tim), Can (gan), Tỳ (lách), Phế (phổi), Thận (cật).

Mỗi tạng phủ đều thuộc về một hành, và mang trong mình đặc tính của hành ấy:

• Hành Mộc ứng với Gan và Mật – tượng trưng cho sự sinh trưởng, khởi đầu, sáng tạo.

• Hành Hỏa ứng với Tim và Ruột non – biểu hiện cho nhiệt năng, sự sống, lòng nhiệt thành.

• Hành Thổ ứng với Tỳ và Dạ dày – trung tâm chuyển hóa, nuôi dưỡng cơ thể.

• Hành Kim ứng với Phổi và Ruột già – thanh lọc, tiết chế, làm trong sạch.

• Hành Thủy ứng với Thận và Bàng quang – gốc rễ của sinh mệnh, nơi tàng tinh dưỡng khí.

Ngũ hành và ngũ tạng liên kết với nhau như một vòng tròn sinh hóa. Theo quy luật tương sinh,

• Thận Thủy sinh Can Mộc,

• Can Mộc sinh Tâm Hỏa,

• Tâm Hỏa sinh Tỳ Thổ,

• Tỳ Thổ sinh Phế Kim,

• Phế Kim sinh Thận Thủy.

Nhờ đó, cơ thể luôn duy trì sự hài hòa âm dương, khí huyết lưu thông, tinh – khí – thần đều đặn.

Ngược lại, theo quy luật tương khắc, các tạng phủ cũng tiết chế lẫn nhau để tránh thái quá:

• Phế Kim khắc Can Mộc,

• Can Mộc khắc Tỳ Thổ,

• Tỳ Thổ khắc Thận Thủy,

• Thận Thủy khắc Tâm Hỏa,

• Tâm Hỏa khắc Phế Kim.

Nếu tương sinh bị gián đoạn hoặc tương khắc quá mạnh, âm dương mất cân bằng, bệnh tật từ đó mà sinh. Vì vậy, người hiểu ngũ hành chính là người biết lắng nghe cơ thể mình – biết khi nào cần sinh, khi nào nên tiết.

2. Ngũ Hành Trong Ngũ Tạng Và Bệnh Lý Liên Quan

Hành Mộc – Gan và Mật

Gan thuộc Mộc, có tính sinh sôi, lan tỏa, giống như cây xanh vươn mình trong gió xuân. Gan chủ tàng huyết, điều tiết khí huyết toàn thân. Khi Mộc khí thịnh, con người dễ nóng nảy, hay giận dữ; khi Mộc khí suy, tinh thần u uất, mệt mỏi, ăn không ngon.

Các bệnh thường gặp của hành Mộc là viêm gan, sỏi mật, vàng da, đầy tức hông sườn. Người bệnh thường có biểu hiện:

• Đau quặn hông phải hoặc lan ra lưng,

• Mắt vàng, da vàng,

• Buồn nôn sau bữa ăn nhiều dầu mỡ,

• Cảm giác nặng nề, ớn lạnh.

Gan yếu thì Mộc không sinh Hỏa, tim cũng vì thế mà yếu đi. Bởi vậy, dưỡng gan không chỉ là để tiêu hóa tốt hơn mà còn là cách nuôi dưỡng trái tim.

Hành Hỏa – Tim và Ruột non

Tim thuộc Hỏa, là chủ thần minh, chủ về huyết mạch và cảm xúc. Hỏa tượng trưng cho nhiệt và ánh sáng, nên người tâm Hỏa vượng thường bốc hỏa, dễ cáu gắt, khó ngủ; ngược lại, Hỏa suy thì mệt mỏi, lạnh người, thiếu sức sống.

Ruột non là nơi hấp thu tinh túy từ thức ăn. Khi Hỏa quá mạnh, ruột non bị kích thích, dễ sinh các triệu chứng:

• Tiểu buốt, tiểu rắt, tiểu ra máu,

• Đau quặn vùng bụng giữa,

• Buồn nôn, mất nước, tiêu chảy.

Bệnh ở tim nhiều khi không chỉ do tim, mà do thận Thủy không đủ khắc chế Hỏa, khiến tim “bốc cháy”. Đông y dạy: “Muốn chữa tâm trước phải dưỡng thận”, đó là đạo lý của Thủy khắc Hỏa.

Hành Thổ – Tỳ và Dạ dày

Tỳ thuộc Thổ, là trung tâm vận hóa, hấp thu dinh dưỡng, sinh ra khí huyết nuôi thân. Thổ tượng trưng cho sự bao dung, bền bỉ, ổn định. Khi Tỳ Thổ mạnh, da dẻ hồng hào, tinh thần minh mẫn; khi yếu, con người dễ mệt mỏi, chán ăn, sụt cân, đầy hơi, ợ chua, đau dạ dày.

Thổ là hành trung tâm, điều hòa bốn hành còn lại. Vì thế, bất cứ hành nào rối loạn cũng dễ ảnh hưởng tới Tỳ. Bảo vệ Tỳ chính là bảo vệ nguồn năng lượng sống của cơ thể.

Hành Kim – Phổi và Ruột già

Phổi thuộc Kim, chủ khí, điều tiết hơi thở và là cửa ngõ của thiên khí đi vào cơ thể. Kim có đặc tính thanh tĩnh, thu liễm. Khi Kim khí điều hòa, hơi thở nhẹ, giọng nói sáng, da dẻ mịn màng; khi Kim khí nghịch, sẽ sinh ho khan, khó thở, táo bón, da khô, da nứt nẻ.

Ruột già – lạc của Phổi – chịu trách nhiệm bài tiết chất thải. Khi ruột già có vấn đề, người bệnh thường thấy đại tiện ra máu, bụng căng tức, đau rát hậu môn, cơ thể mệt mỏi. Phổi yếu thì Thủy không được sinh, dẫn tới thận suy, cơ thể khô nóng – một vòng tương khắc nối tiếp.

Hành Thủy – Thận và Bàng quang

Thận thuộc Thủy, là gốc của sinh mệnh, chủ tàng tinh, sinh tủy, điều hòa khí huyết. Người Thận mạnh thì da sáng, lưng khỏe, tinh thần dẻo dai; người Thận yếu thường đau lưng, ù tai, tay chân lạnh, tiểu đêm, phù nề, da ngứa.

Khi Thủy không đủ, Hỏa bốc lên – đó là căn nguyên của nhiều bệnh mãn tính như cao huyết áp, mất ngủ, hồi hộp, nóng trong người. Ngược lại, khi Thủy quá thịnh mà Hỏa yếu, người trở nên lạnh, chậm chạp, khí huyết trì trệ.

Trong đạo dưỡng sinh, “Thận là tiên thiên chi bản” – muốn sống lâu, phải dưỡng Thận.

3. Ngũ Hành Tương Sinh Tương Khắc Và Sự Cân Bằng Cơ Thể

Cơ thể con người cũng như thiên nhiên: có mùa sinh, có mùa dưỡng, có thời điểm nghỉ ngơi và phục hồi.

• Gan tốt thì Tim vượng – Mộc sinh Hỏa.

• Tim điều hòa thì Tỳ mạnh – Hỏa sinh Thổ.

• Tỳ khỏe thì Phổi sạch – Thổ sinh Kim.

• Phổi trong thì Thận tốt – Kim sinh Thủy.

• Thận mạnh thì Gan được nuôi – Thủy sinh Mộc.

Đó là chu trình sinh hóa khép kín của một cơ thể khỏe mạnh.

Ngược lại, khi chu trình khắc chế mất cân bằng:

• Gan khắc Tỳ (Mộc khắc Thổ),

• Tỳ khắc Thận (Thổ khắc Thủy),

• Thận khắc Tim (Thủy khắc Hỏa),

• Tim khắc Phổi (Hỏa khắc Kim),

• Phổi khắc Gan (Kim khắc Mộc), thì bệnh sinh ra, khí huyết rối loạn, âm dương mất thăng bằng.

Bởi thế, người trị bệnh không thể chỉ chữa phần biểu hiện, mà phải điều hòa cả vòng sinh – khắc. Khi ngũ hành thuận, ngũ tạng hòa, con người tự nhiên mạnh khỏe.

4. Dưỡng Sinh Theo Ngũ Hành Và Theo Mùa

Dưỡng sinh theo ngũ hành nghĩa là thuận theo tự nhiên, lấy mùa mà nuôi tạng, lấy tạng mà dưỡng khí.

• Mùa Xuân – Dưỡng Gan (Mộc vượng) Ăn nhiều rau xanh, đậu xanh, trà thanh nhiệt, tránh rượu bia và đồ cay nóng. Vận động nhẹ buổi sáng để điều hòa khí huyết, giúp gan thoải mái, tâm tình thư giãn.

• Mùa Hạ – Dưỡng Tim (Hỏa vượng) Dùng thực phẩm tính mát: giá đỗ, táo đỏ, hạt sen, bí đao, dưa hấu. Uống đủ nước, ngủ sớm dậy sớm, hạn chế xúc động mạnh. Hè là mùa của lòng nhân – giữ tâm thiện lành cũng là cách dưỡng Hỏa.

• Mùa Trường Hạ – Dưỡng Tỳ (Thổ vượng) Ăn uống điều độ, tránh đồ sống lạnh. Các món như cháo hạt sen, canh khoai tây, gạo lứt, đậu đỏ giúp kiện tỳ, hóa thấp.

• Mùa Thu – Dưỡng Phổi (Kim vượng) Ăn thực phẩm có tính nhuận như lê, mật ong, bách hợp, hạnh nhân. Tránh đồ cay khô. Hít thở sâu, tập dưỡng khí để phổi được khai thông.

• Mùa Đông – Dưỡng Thận (Thủy vượng) Giữ ấm cơ thể, ngủ đủ giấc, ăn thực phẩm bổ Thận như đậu đen, mè đen, nhân sâm, mật ong. Vận động nhẹ nhàng, xoa bóp vùng lưng và chân giúp khí huyết lưu thông.

Khi biết thuận theo quy luật sinh hóa của trời đất, con người có thể trường thọ và an nhiên, bởi “dưỡng sinh chính là dưỡng đạo”.

5. Kết Luận

Ngũ hành và ngũ tạng không chỉ là triết lý của Đông y, mà còn là biểu tượng cho sự hòa hợp giữa thân – tâm – thiên nhiên. Gan quá vượng khiến nóng giận; tim yếu sinh lo âu; tỳ hư gây mệt mỏi; phổi tổn khiến buồn bã; thận suy khiến sợ hãi. Mỗi cảm xúc của con người đều phản ánh sự thịnh – suy của ngũ hành trong chính bản thân mình.

Người hiểu đạo ngũ hành sẽ biết cách sống thuận tự nhiên: ăn uống theo mùa, điều hòa cảm xúc, chăm sóc từng cơ quan như chăm mảnh đất trong tâm. Khi âm dương hòa hợp, bệnh tật tự tiêu tan, tinh thần sáng suốt, sức khỏe bền lâu.

Như cổ nhân dạy:

“Ngũ hành bất túc, bệnh từ đó sinh;
Ngũ hành điều hòa, đạo sống trường tồn.”

Hãy lắng nghe cơ thể, giữ tâm an hòa, dưỡng sinh bằng hiểu biết. Khi ấy, thân thể chính là chiếc gương phản chiếu vũ trụ – nơi ngũ hành hài hòa, nhân sinh viên mãn.