Chầu Bà Đệ Nhất Thượng Thiên là ai? Thần tích và đền thờ

Sự tích Chầu Bà Đệ Nhất Thượng Thiên đã được kể lại qua nhiều thế hệ, và nó trở thành một phần không thể thiếu của tâm hồn và tín ngưỡng của người Việt. Câu chuyện này không chỉ là một truyền thuyết cổ điển, mà còn là biểu tượng của lòng tôn kính và sự kính trọng đối với các vị thần linh, cũng như niềm tin sâu sắc vào sức mạnh của tình thương và lòng hiếu khách trong cuộc sống của chúng ta. Hãy cùng khám phá sâu hơn về sự tích này trong bài văn dưới đây.

Xem thêm: Thần tích về Chầu Bà Đệ Nhị Thượng Ngàn

Chầu Bà Đệ Nhất là ai?

Chầu Bà Đệ Nhất, với tên đầy đủ Đệ Nhất Thượng Thiên Công Chúa, là một thần linh được tôn vinh trong tín ngưỡng dân gian của người Việt. Cô được huyền hóa thông qua câu chuyện về mẫu Liễu giáng tại Vị Nhuế, Nam Định. Chầu Bà Đệ Nhất được coi là hiện thân của Thánh Mẫu đệ nhất và thuộc dòng đi tu, ít khi xuất hiện trong các nghi lễ đồng thoại.

Trang phục truyền thống của Chầu Bà Đệ Nhất thường là áo đỏ và khăn hồng, thường là khăn buồm. Cô thường được tượng trưng là làm việc trong nội cung phủ Giầy.

Trong hệ thống tín ngưỡng của người Việt, Chầu Bà Đệ Nhất đảm nhận vị trí quan trọng nhất trong hàng Tứ Phủ Chầu Bà. Cô nắm giữ vai trò quản lý Thượng Thiên và có trách nhiệm ghi chép sổ Tam Toà. Khi cô xuất hiện trong các lễ hội và nghi lễ, bà thường mang đến sự thanh nhàn và niềm vui, giúp đem lại phúc lành cho nhân dân.

Trong một số quan niệm và truyền thống vùng miền, Chầu Bà Đệ Nhất còn được biết đến với các danh hiệu như "Quỳnh Hoa Công Chúa" hoặc "Quế Hoa Công Chúa." Thân thế và danh xưng của cô có thể thay đổi tùy theo thần tích địa phương và các câu chuyện dân gian cụ thể. Tương truyền Chầu Đệ Nhất có tên là Quế Hoa, nhưng cần lưu ý rằng Chầu Đệ Nhất Thượng Thiên không phải Chầu Quế Hoa hầu bên cạnh Mẫu Liễu Hạnh.

Thần tích về Chầu Bà Đệ Nhất Thượng Thiên

Hạ Phàm lần thứ nhất là nữ tướng của Hai Bà Trưng: Chầu Đệ Nhất (tên Quế Hoa) và Chầu Cửu (tên Quỳnh Hoa) là nữ tướng của Hai Bà Trưng. Bà sinh ra ở đất Hà Giang. Khi cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng đến đường cùng, hai bà quay về quê nhà và tuẫn tiết ở Sông Lô.

Hạ Phàm Lần thứ hai thời nhà Lê: Chầu Đệ nhất còn một giáng sinh nữa vào thời Lê Thánh Tông. Có viên quan Trần Vĩ, tuổi già thoái quan, lui về Nghi Tàm dạy học. Một đêm khi đang ngồi bên hồ ngắm trăng thì tự nhiên ngủ. Trong giấc mơ ông thấy Thiên đế cho ông được một người con gái. Khi tỉnh giấc, thấy lạ, về nhà nghe tin người vợ lớn tuổi vừa đậu thai. Sinh ra người con gái đúng như trong mộng. Ông mới đặt tên con gái là Quỳnh Hoa.

Lớn lên, nữ trung Nghiêu Thuấn được gả cho Liễu Nghi, tri phủ Hà Trung (Thanh Hoá). Khi Chiêm Thành lấn lướt sang bờ cõi nước ta, hai vợ chồng Liễu Nghi cùng nhau xông pha trận mạc. Thắng trận vua phong cho Liễu Nghi là Đô Đài Ngự Sử và bà là Quỳnh Hoa Phu Nhân.

Sau khi chồng mất, Quỳnh Hoa xin về Nghi Tàm. Vốn có tài trồng dâu nuôi tằm, bà về dạy dỗ dân chúng ở khu vực đó, hưng công nghề nghiệp, làm một vùng phú thịnh. Dân chúng trong vùng không ai không biết ơn. Sau khi bà hoá, vua phong là Quỳnh Hoa Công Chúa, nhân dân hơn 60 làng thờ làm Thành hoàng và còn tôn xưng là bà Chúa nghề tằm.

Giá hầu đồng Chầu Đệ Nhất

Trong Đạo mẫu, các vị thánh trên hàng Thượng Thiên thường rất ít khi giáng đồng. Vì thế Chầu Bà Đệ Nhất Thượng Thiên khá ít khi ngự đồng, chỉ khi nào có tiệc khai đàn mở phủ, mà người ra trình đồng có toà lễ Tứ Phủ Chầu Bà Sơn Trang thì thường thỉnh bà về chứng toà đàn màu đỏ (gồm hình Chúa (Chầu Bà Đệ Nhất Thượng Thiên), đôi cô hầu gái cận cầm quạt, mười hai cô nàng, động chúa, thuyền thoi…). Khi ngự đồng thì chầu thường mặc áo màu đỏ thêu phượng hoặc có thể là áo gấm, làm lễ và khai quang. Ngày nay bốn mùa hương khói thờ Chầu ở các nơi, một số nơi tôn xưng chầu là Mẫu của khu vực đó.

Đền Chầu Bà Đệ Nhất

Vì chầu là hoá thân của Mẫu Đệ Nhất nên nơi nào Mẫu ngự thì đều có thể coi là đền Chầu, tuy nhiên, một số ý kiến cho rằng có nơi thờ riêng, lưu rõ dấu tích của chầu nhất là Đền Rồng, Thanh Hoá.

Văn Chầu Bà Đệ Nhất Thượng Thiên

Trong lễ hầu đồng không thể thiếu được các bản hát Văn. Mỗi khóa chầu đến các vị thánh nào thì sẽ tương ứng với những bài hát văn về vị thánh đó. Hầu hết các bài văn đều nói về tiểu sử cũng như các công đức của các vị thánh cho nhân dân và đất nước. Trong khóa hầu đồng Chầu Bà Đệ Nhất Thượng Thiên thường có các bài văn chính dứới đây.

Bài số 1:

Sớm mai vui vẻ đền Sòng

Ngày chơi phủ chính lầu hồng vào ra

Khăng khăng giữ sổ tam toà

Lên đền chầu Chúa Liễu Hoa cầm quyền

Thông tri tam giới hoàng thiên

Coi khắp cửa phủ, miếu đền thiếu đâu

Trong ngoài thay thảy trước sau

Sửa sang mẫu phó quyền chầu bà coi

Quân thần phải đạo chúa tôi

Cô hầu cô hạ nàng đôi dập dìu

Khoe xanh xanh tốt đáng yêu

Khoe tài tài khéo khéo chiều lòng xuân

Đền thờ tả phượng hữu lân

Hoa Lan hoa cúc thanh tân chơi bời

Thiên Đình chén rót đầy vơi

Khúc ca điểm đót cợt người người hay

Đàn cầm khéo gẩy năm dây

Cung huỳnh gió lọt chuốt mây lọt vàng

Thung dung ghẹo khách qua đàng

Nhỡn tinh lóng lánh mày ngang đằm đằm

Miệng cười hoa nở đáng trăm

Răng đen rưng rức hoãn chằm vàng đeo

Đã lên ngôi báu trong triều

Đã nên ngọc tốt vàng yêu dương toà

Miệng cười tươi tốt như hoa

Thanh tân lịch sự nết na dịu dàng

Càng nhìn càng thắm nhân doan

Nết na yểu điệu muôn vàn thảo hay

Việc nào mà chẳng tới tay

Lên đền xuống phủ chả ngày nào sai

Có phen biến gái hiện trai

Ai thắm thắm vậy ai phai phai liền

Biết ra thời nhẹ như tên

Nếu mà ko biết như thuyền bỏ neo

Quở cho trăm chứng hiểm nghèo

Chầu quế trong triều giá ngự Đồi Ngang

Có phen giả ní giả nàng

Sài di di án sai nàng nàng lên

Có phen làm chúa thượng thiên

Khi giả làm chúa thoải tiên thoải tề

Phàm trần ai thấy tin nghe

khấn thôi tạ lễ miếu nghè kêu văn

Trần phàm kẻ vái người van

Còn đương nhỡn nhục nhân gian mờ mờ

Xem ra số phải phụng thờ

Kẻ khấn người vái nam mô khấu đầu

Biết bà bệnh tật khỏi đau

Kim ngân vàng mã để hầu dâng lên

Thỉnh Chầu chắc giáng bản đền

Khuông phù đệ tử thiên niên thọ trường.

Bài số 2:

Sớm mai vui vẻ đền Sòng

Ngày chơi phủ chính lầu hồng vào ra

Khăng khăng giữ sổ tam tòa

Lên đền chầu Chúa Liễu Hoa cầm quyền

Thông tri tam giới hoàng thiên

Coi khắp cửa phủ, miếu đền thiếu đâu

Trong ngoài thay thảy trước sau

Sửa sang mẫu phó quyền chầu bà coi

Quân thần phải đạo chúa tôi

Cô hầu cô hạ nàng đôi dập dìu

Khoe xanh xanh tốt đáng yêu

Khoe tài tài khéo khéo chiều lòng xuân

Đền thờ tả phượng hữu lân

Hoa Lan hoa cúc thanh tân chơi bời

Thiên Đình chén rót đầy vơi

Khúc ca điểm đót cợt người người hay

Đàn cầm khéo gẩy năm dây

Cung huỳnh gió lọt chuốt mây lọt vàng

Thung dung ghẹo khách qua đàng

Nhỡn tinh lóng lánh mày ngang đằm đằm

Miệng cười hoa nở đáng trăm

Răng đen rưng rức hoãn chằm vàng đeo

Đã lên ngôi báu trong triều 

Đã nên ngọc tốt vàng yêu dương tòa

Miệng cười tươi tốt như hoa

Thanh tân lịch sự nết na dịu dàng

Càng nhìn càng thắm nhân doan

Nết na yểu điệu muôn vàn thảo hay

Việc nào mà chẳng tới tay

Lên đền xuống phủ chả ngày nào sai

Có phen biến gái hiện trai

Ai thắm thắm vậy ai phai phai liền

Biết ra thời nhẹ như tên

Nếu mà không biết như thuyền bỏ neo

Quở cho trăm chứng hiểm nghèo

Chầu quế trong triều giá ngự Đồi Ngang

Có phen giả ní giả nàng

Sài di di án sai nàng nàng lên 

Có phen làm chúa thượng thiên 

Khi giả làm chúa thoải tiên thoải tề

Phàn trần ai thấy tin nghe

Khấn thôi tạ lễ miếu nghè kê văn

Trần phàm kẻ vái người van

Còn đương nhẫn nhục nhân gian mờ mờ

Xem ra số phải phụng thờ

Kẻ khấn người vái nam mô khấn đầu

Biết bà bệnh tật khỏi đau

Kim ngân vàng mã để hầu dâng lên

Thỉnh Chầu Chắc giáng bản đền

Khuôn phù đệ tử thiên niên thọ trường.

Bài số 3:

Bóng kim ô ánh vàng xe xế

Cung thỉnh mời Chầu Quế ngự lên

Ngôi cao lồ lộ trung thiên

Tòa vàng choi chói cửa đền thung dung

Sớm mai vui vẻ đền Rồng

Ngày chơi phủ tía lầu hồng vào ra

Khăng khăng giữ sổ tam tòa

Lên đền chầu Chúa Liễu Hoa cầm quyền

Thông tri tam giới hoàng thiên

Coi khắp cửa phủ, miếu đền thiếu đâu

Trong ngoài thay thảy trước sau

Sửa sang Mẫu phó quyền Chầu bà coi

Quân thần phải đạo chúa tôi

Cô hầu cô hạ nàng đôi dập dìu

Khoe xanh xanh tốt đáng yêu

Khoe tài tài khéo khéo chiều lòng xuân

Đền thờ tả phượng hữu lân

Hoa lan hoa cúc thanh tân chơi bời

Thiên Đình chén rót đầy vơi

Khúc ca điểm đót cợt người người hay

Đàn cầm khéo gẩy năm dây

Cung huỳnh gió lọt chuốt mây mây vàng

Thung dung ghẹo khách quan đàng

Nhỡn tinh lóng lánh mày ngang đằm đằm

Miệng cười hoa nở đáng trăm

Răng đen rưng rức hoãn chằm vàng đeo

Đã lên ngôi báu trong triều

Đã nên ngọc tốt vàng yêu chương tòa

Miệng cười tươi tốt như hoa

Thanh tân lịch sự nết na dịu dàng

Càng nhìn càng thắm nhân doan

Nết na yểu điệu muôn vàn thảo hay

Việc nào mà chẳng tới tay

Lên đền xuống phủ không ngày nào sai

Có phen biến gái hiện trai

Ai thắm thắm vậy ai phai phai liền 

Biết ra thời nhẹ như tên

Nếu mà không biết như thuyền bỏ neo

Quở cho trăm chứng hiểm nghèo

Chầu Quế trong triều giá ngự Đồi Ngang

Có phen làm chúa thượng thiên

Khi giả làm chúa thoải tiên thoải tề

Phàm trần ai thấy tin nghe

Khấn thôi tạ lễ miếu nghè kêu văn

Trần phàm kẻ vái người van

Còn đương nhẫn nhục nhân gian mờ mờ

Xem ra số phải phụng thờ

Kẻ khấn người vái nam mô khấn đầu

Biết bà bệnh tật khỏi đau

Kim ngân vàng mã xếp tàu đầy vơi

Có phen thong thả ngự chơi

Non bồng nước nhược mọi nơi rơi vào

Quế huê giá ngự võng đào

Khi ra nghè miếu khi vào chầu vua

Chầu rồi thẳng tới kinh đô

Đồi Ngang, Phố Cát bốn mùa dong chơi

Biết ra lễ bái thỉnh mời

Chầu bà trắc giáng ngự nơi bản đền

Thuốc bà tam vị thần tiên

Tàn nhang nước thái độ cho lại lành

Lễ bà nón thắm hài xanh

Đem về tiến nạp lấy danh cho đồng

Chầu về giá ngự từ trung

Khuông phù đệ tử hưng long thọ trường.